Market Garden

Zo’n 80 jaar geleden, op 17 september 1944, ging de geallieerde Operatie Market Garden van start. Dit was één van de grootste militaire operaties uit de Tweede Wereldoorlog en bestond uit luchtlandingen bij Eindhoven, Arnhem en Nijmegen (‘Market’) en een grondoffensief (‘Garden’) met als doel vrije doorgang naar het Ruhrgebied te creëren voor de geallieerde troepen. Hiervoor moesten strategische bruggen, waaronder de verkeers- en spoorbrug in Nijmegen, worden veroverd. De dagenlange vuurzee en wederzijdse beschietingen zorgden voor enorme verwoestingen in de stad die al zwaar getroffen was door het bombardement in februari van datzelfde jaar. Op 20 september staken Amerikaanse soldaten van de 82^e Luchtlandingsdivisie in kleine bootjes de Waal over en werden de Nijmeegse bruggen veroverd. Hoewel Market Garden uiteindelijk mislukte vanwege de vertraging die de geallieerde opmars had opgelopen waardoor Arnhem niet kon worden bereikt, werd Nijmegen na vier dagen van zware gevechten op 20 september bevrijd. Het oorlogsgeweld verdween echter niet uit de stad, na de bevrijding lag Nijmegen nog maandenlang in de frontlinie. De muurschildering beoogt de impact te laten zien die de zware strijd voorafgaand aan de bevrijding van Nijmegen had op de stad en haar inwoners.

De schildering is aangebracht op een uitstekende muur van het Lindenberg Cultuurhuis die uitkijkt op het Valkhofpark en de Waal(brug). Deze plek bevond zich in de septemberdagen van 1944 in het centrum van de gevechten. Destijds stond hier onder andere het politiebureau, dat in de strijd werd verwoest. Schuin tegenover de Lindenberg staat het Spoorwegmonument, dat met zijn kogelgaten een stille getuige vormt van de oorlogshandelingen die op deze locatie hebben plaatsgevonden.

De muurschildering is een beeldverhaal dat chronologisch van rechtsboven tot linksonder te lezen is.

Operatie
Bovenin (1) komen de vliegtuigen met de Amerikaanse paramilitairen aanvliegen die boven de bruggen van Grave en Heumen landen (17 september 1944). De parachutisten zijn bovenin (2) te zien. Ondertussen rukken over land de Britse grondtroepen op, over de bruggen van Grave en Heumen die de Amerikanen inmiddels veroverd hebben. Nadat de troepen op 19 september over de sluisbrug bij Heumen zijn gegaan (4) trekken ze via de Groesbeekse bossen Nijmegen in via de zuidoostzijde (3). Tussen 17 en 21 september werd er hevig gevochten in de stad en vond er een constant oprukken en terugtrekken van geallieerde en Duitse soldaten plaats. Daardoor is ervoor gekozen om de chronologie van gebeurtenissen binnen de stad los te laten. Zo zijn er op de ene plek vuurgevechten te zien terwijl er daarnaast geplunderd wordt door burgers of mensen op de vlucht slaan.

Na dagenlange gevechten in de stad en rondom de Waalbrug vindt de rivieroversteek plaats (20 september 1944). Amerikaanse soldaten steken in bootjes de Waal over, waarbij ze onder vuur worden genomen door Duitse soldaten vanaf de spoorbrug. Na hevige gevechten tussen Duitsers en geallieerden aan de Lentse zijde van de Waal wordt via deze zijde de Waalbrug veroverd, waarna de geallieerde tanks over de Waalbrug trekken (36). Nijmegen is bevrijd. Nijmegenaren en geallieerden vieren de vrijheid (44), getekend door de gebeurtenissen van de dagen die aan de bevrijding vooraf gingen en onwetend over het mislukken van de operatie en de moeilijke tijd die nog komen gaat omdat Nijmegen in de frontlinie blijft liggen.

Inwoners
De hierboven beschreven oorlogshandelingen hadden grote gevolgen voor de inwoners van de stad, die niet waren geëvacueerd. Zij brachten deze dagen met name onder de grond door, in (schuil)kelders, en wachtten op wat komen ging. Hoe het leven in de kelders voor de Nijmegenaren eruit zag is op verschillende plekken in de schildering waar te nemen (23, 24, 31, 33, 35).

Ondanks de nadruk die er is gelegd op de wanhoop van de Nijmegenaren en de chaos in de stad in deze septemberdagen is er ook aandacht voor hoopvolle gebeurtenissen die plaatsvonden, zoals bijvoorbeeld baby’s die in schuilkelders werden geboren (35) en kinderen die appels uitdeelden aan Amerikaanse soldaten net na de bevrijding (5).

Op verschillende plekken in de Waalpainting wordt ook de fluïde lijn tussen ‘goed’ en ‘slecht’ getoond.  Bewoners van het Willemskwartier plunderden een opslagplaats van de Wehrmacht op maandag 18 september (8). Ook is te zien hoe Nijmegenaren na de bevrijding op 20 september omgingen met NSB’ers en Duitse krijgsgevangenen (40).

Gebouwen
De afgebeelde gebouwen omvatten grotendeels gebouwen die een duidelijke functie hadden tijdens Operatie Market Garden: Hotel Sionshof (15) was het hoofdkwartier van James Gavin, commandant van de 82nd Airborne Division en het Nebo-klooster (27) diende als noodhospitaal. Onder het Canisiuscollege (18) bevonden zich kelders waar vele Nijmegenaren een veilig heenkomen zochten tijdens de gevechten (net zoals in de schuilkelders aan de St. Anthoniusplaats (23)) en hotel-restaurant de Bonte Os (10) was een belangrijke plek van samenkomst voor het Nijmeegse verzet. R.K. Verenigingsgebouw Unitas (30) en tabaksfabriek Turmac (8) werden door de Duitsers respectievelijk omgebouwd tot fort en gebruikt als opslagplaats. In de voortuin van concertgebouw De Vereeniging (9), waar hevige gevechten plaatsvonden, werden de soldaten die bij deze gevechten waren omgekomen, begraven. De Sint Nicolaaskapel en de Barbarossaruïne, ten slotte, dienen als markers voor het Valkhofpark (32), dat door de operatie was veranderd in een loopgravenstelsel met bunkers.

Terwijl bovenstaande gebouwen de gevechten in 1944 doorstonden, laat de muurschildering ook gebouwen zien die geheel of gedeeltelijk zijn verwoest tijdens de militaire operatie. Het stationsgebouw (19), dat al zwaar was getroffen door het bombardement van februari in datzelfde jaar, en het stadhuis (29) gingen in vlammen op, evenals Villa Belvoir (26). De Belvédère-toren (37) brandde af door toedoen van een handgranaat die door de Amerikaanse sergeant Henderson naar binnen was gegooid om op die manier de Duitse ontstekingsmechanismen voor het opblazen van de Waalbrug, waarvan werd aangenomen dat ze hier lagen, te vernietigen. De Stevenskerk (20), één van de belangrijkste herkenningspunten voor inwoners en bezoekers van Nijmegen in zowel heden als verleden, is in de schildering afgebeeld met een ontbrekende toren; deze werd bij het februaribombardement verwoest.

Naast de hierboven beschreven gebouwen zijn er ook nog andere oriëntatiepunten voor de toeschouwer in de schildering opgenomen. Vier bruggen zijn er te zien, zoals de brug bij Grave (1) die nu nog steeds in vrijwel dezelfde staat verkeert. Dat geldt ook voor de Waalbrug (36) waarop de eerste vier geallieerde tanks die de brug over gaan na de verovering ervan – de vierde tank werd uitgeschakeld – zijn afgebeeld. De overige twee bruggen, de spoorbrug en de sluisbrug bij Heumen, zijn wellicht wat minder goed herkenbaar; het middengedeelte van de spoorbrug bestaat uit een noodconstructie vanwege eerdere verwoesting en de sluisbrug (4) is in de jaren ’80 vervangen door een andere brug. Daarnaast is het Keizer Lodewijkplein, het huidige Keizer Traianusplein, zichtbaar (26) met daarop het Duitse 88mm luchtdoelgeschut dat drie dagen lang de geallieerde aanvallen op de Waalbrug afsloeg. Ook het Spoorwegmonument (25) dat, zoals eerder beschreven, met zijn kogelgaten een tastbare herinnering vormt aan de zware gevechten die werden geleverd tijdens Market Garden en dat schuin tegenover de Lindenberg staat, is goed te herkennen door de toeschouwer, evenals de rij panden aan de Waalkade (38) die daar nu nog altijd staan.  De huizenblokken (11) zijn gebaseerd op woningen gelegen aan straten in Nijmegen-Oost zoals die er in 1944 uitzagen.

Voor een uitgebreide versie en meer context bij de muurschildering: ‘Erika Manders en Gerco Hiddink, ‘Waalpaintings. Hoe Nijmeegse muren de onzichtbare stadsgeschiedenis weer zichtbaar maken’, Tijdschrift voor Geschiedenis (te verschijnen).